27 November, 2017

ગેરીલા ગાર્ડનિંગઃ યા હોમ કરીને પડો ફતેહ છે આગે


શિયાળો આવતા જ દિલ્હીમાં સ્મોક (ધુમાડો) અને ફોગ (ધુમ્મસ)ના કિલર કોમ્બિનેશન 'સ્મોગ'નું પ્રમાણ ભયજનક સપાટીએ પહોંચી જતાં દિલ્હી અચાનક હરકતમાં આવી ગયું છે. દિલ્હીવાસીઓ રેલીઓ કાઢીને ચોખ્ખી હવાની માગણી કરી રહ્યા છે. હજુ તો દિલ્હી ગૂંગળાઈ રહ્યું છે ત્યાં અમદાવાદમાં પણ પ્રદૂષણ ભયનજક સપાટીએ પહોંચી ગયું. અમદાવાદના પીરાણામાં આવેલી લેન્ડફિલ સાઇટ પર વારંવાર આગ લાગવાથી તેની આસપાસના વિસ્તારોનું વાતાવરણ દિલ્હીથી પણ વધુ પ્રદૂષિત છે. આટલું પ્રદૂષણ હોવા છતાં બીઆરટીએસ, મેટ્રો રેલ જેવી યોજનાઓને માટે એકલા અમદાવાદમાં સાત હજાર વૃક્ષો કાપી નંખાયા છે. જોકે, આ વિકાસ હજુ અધૂરો છે એટલે મેટ્રો રેલ માટે હજુ ૯૦૦ વૃક્ષ કાપવાની તૈયારી થઈ રહી છે! આ સ્થિતિમાં આપણે રેલીઓ કાઢવાની નહીં, એક્શન લેવાની જરૂર છે. 

કેવી એક્શન?

પ્રદૂષણ, ગંદકી અને કોંક્રિટના જંગલ સામે જંગ

એક્શન એટલા માટે કે પ્રદૂષણ જેવો મુદ્દો એકલી સરકારોની જવાબદારી નથીપ્રજાની પણ છે. સરકારો તો પ્રદૂષણ નાથવા કાચબા ગતિએ કામ કરતી રહેશે પણ પોતાના વતન-શહેર અને દેશને સ્વચ્છ-સુંદર બનાવવા પ્રજા શું કરી શકેજવાબ છે, ગેરીલા ગાર્ડનિંગ. 

ગેરીલા ગાર્ડનિંગ એટલે સરકાર કે કોઈની અંગત માલિકીની જર્જરિત જગ્યાએ 'ગેરકાયદે' રીતે સુંદર ફૂલ-છોડ કે વૃક્ષો ઊગાડવાનું પર્યાવરણીય આંદોલન. દુનિયાના દરેક દેશ-શહેરમાં એવા અનેક સ્થળો હોય છે, જ્યાં સરકારી તંત્રે જરૂર ના હોય ત્યાં પણ ટાઈલ્સ નાંખી દીધા હોય કે પ્લાસ્ટર કરી દીધું હોય! ગેરીલા ગાર્ડનર આવા સ્થળને શોધીને લીલાછમ કરી નાંખે અને જરૂર હોય ત્યાં ડામરના રોડ ખોદીને પર્કોલેટિંગ ટાઇલ્સ પણ નાંખી દે. આમ કરવાથી ચોમાસામાં વધુને વધુ પાણી જમીનમાં ઉતરે. ગેરીલા ગાર્ડનર મ્યુનિસિપાલિટીઓના જડસુ કોન્ટ્રાક્ટરોએ વૃક્ષોના થડને ડામર કે સિમેન્ટથી ઢાંકી દીધો હોય તો એ ઉખાડી નાંખે અને થડની આસપાસ નાનકડી દીવાલ બનાવી દે, જેથી વૃક્ષો પણ સહેલાઇથી શ્વાસ લઈ શકે અને પાણી પી શકે. (નેશનલ ગ્રીન ટ્રિબ્યુનલે ૨૦૧૩માં દિલ્હીના તમામ વૃક્ષોની આસપાસથી ડામર હટાવવાનું સૂચન કર્યું હતું) સરકાર કે ખાનગી માલિકોએ ત્યજી દેતા વેરાન સ્થળને પણ ગેરીલા ગાર્ડનર સુંદર વન કે ઘનઘોર જંગલમાં પરિવર્તિત કરી દે છે. જરૂરી નથી કે આ કામ ખૂબ મોટા પાયે જ થાય!


ગેરીલા ગાર્ડનરે  સર્જેલી ગ્રીન આર્ટ 

આ પ્રકારનું બાગકામ ક્યારેક છુપાઈને કરવું પડે છે અને તેમાં જમીન માલિકીને લગતા કાયદાનો ભંગ થતો હોવાથી ગેરકાયદે પણ છે, એટલે તેને 'ગેરીલા વૉર' પરથી 'ગેરીલા ગાર્ડનિંગ' નામ અપાયું છે. ગેરીલા વૉર છુપાઈને અચાનક હુમલો કરવાની 'વૉર ટેકનિક' છે. યુદ્ધમાં જે રીતે બોમ્બ, ગ્રેનેડ, વૉર અગેઇન્સ્ટ ટેરર અને ફ્રન્ટ લાઇન જેવા શબ્દોનો ઉપયોગ થાય છે એવી જ રીતે, ગેરીલા ગાર્ડનિંગની સફળતા પછી સીડ બોમ્બ, સીડ ગ્રેનેડ, વૉર અગેઇન્સ્ટ ડર્ટી અને હોર્ટિકલ્ચર ફ્રન્ટ લાઇન જેવા નવા શબ્દો અસ્તિત્વમાં આવ્યા છે.

પર્યાવરણનું ધ્યાન નહીં રાખતી સરકારોનો કાન આમળવાની આ ક્રિએટિવ, ઈનોવેટિવ રીત છે. પ્રદૂષણ જેવી મુશ્કેલી સામે લડવા વિવિધ સ્તરે કામ કરવું પડે. ફક્ત ગેરીલા ગાર્ડનિંગથી હવા ચોખ્ખી નહીં થઈ જાય એ વાત ખરી, પરંતુ આ પ્રકારના પર્યાવરણીય આંદોલનથી વાયુ પ્રદૂષણ કાબૂમાં રહેવાની સાથે બીજા પણ અનેક ફાયદા મળે છે. ભારત જેવા ગરમ દેશમાં વાયુ પ્રદૂષણ, ઠેર ઠેર ગંદકી અને અણઘડ શહેરી આયોજનના કારણે સર્જાયેલા કોંક્રિટના જંગલોમાં આખું વાતાવરણ ભારેખમ અને કઢંગુ બની જાય છે. આ ક્રૂર માહોલમાં વધુને વધુ વૃક્ષો, ફૂલ-છોડ અને લીલોતરીથી પ્રજાનું માનસિક આરોગ્ય પણ સુધરે છે.

ગેરીલા ગાર્ડનિંગ શરૂ કરનારા પ્રકૃતિવિદો

અમેરિકામાં છેક ૧૮૦૧માં જ જ્હોની એપલસીડ નામના પાદરીએ ગેરીલા ગાર્ડનિંગ શરૂ કર્યું હતું. એ વખતે રાલ્ફ વાલ્ડો ઇમર્સન (૧૮૦૩), હેનરી ડેવિડ થોરો (૧૮૧૭) અને જ્હોન મુઇર (૧૮૩૮) જેવા પ્રખર પ્રકૃતિવાદી વિચારકોનો જન્મ પણ નહોતો થયો. જ્હોની એપલસીડે અમેરિકાના પેન્સિલવેનિયા, ઓહાયો, ઈન્ડિયાના અને ઇલિનોઇના નિર્જન વિસ્તારોમાં સફરજનના હજારો વૃક્ષોનું વાવેતર કર્યું હતું. એટલે જ તેમના નામ પાછળ 'એપલસીડ'નું લટકણિયું લાગ્યું. હકીકતમાં તેમની અટક ચેપમેન હતી.


ન્યૂયોર્ક સિટીના મેનહટનની બાવરી અને હ્યુસ્ટન સ્ટ્રીટ પર લિઝ ક્રિસ્ટીએ સર્જેલો
બગીચો અને બ્લેક એન્ડ વ્હાઈટ તસવીરમાં લિઝ ક્રિસ્ટી

જોકે, જ્હોની એપલસીડના જમાનામાં ગેરીલા ગાર્ડનિંગ શબ્દ અસ્તિત્વમાં નહોતો આવ્યો. આ શબ્દનો પહેલવહેલો ઉપયોગ લિઝ ક્રિસ્ટી નામની અમેરિકન મહિલાએ કર્યો હતો. લિઝ ક્રિસ્ટીએ ૧૯૭૩માં ન્યૂયોર્કમાં 'ગ્રીન ગેરીલા' નામનું જૂથ બનાવ્યું હતું. આ જૂથે ન્યૂયોર્ક સિટીના કોંક્રિટના વચ્ચે સર્જાયેલા અનેક જર્જરિત સ્થળોને સુંદર બાગબગીચામાં પરિવર્તિત કરી દીધા હતા. લિઝ ક્રિસ્ટીની ટીમ સરકારની અને કોઈની વ્યક્તિગત માલિકીના અંગત સ્પેસને પણ નહોતી છોડતી. જ્યાં જુઓ ત્યાં લીલોતરી જ લીલોતરી. આ કામનો શરૂઆતમાં વિરોધ પણ થયો. સરકારે ય વાંધો ઉઠાવ્યો કારણ કે, ગેરીલા ગાર્ડનિંગ સામે જમીન માલિકોએ વાંધા ઉઠાવ્યા હતા. જોકે, આજે પર્યાવરણવાદીઓની સાથે ન્યૂયોર્ક મ્યુનિસિપાલિટી પણ લિઝ ક્રિસ્ટીએ સર્જેલા સુંદર ગ્રીન સ્પેસની દેખભાળ કરી રહી છે.

લિઝ ક્રિસ્ટીએ ૧૯૭૪થી ૧૯૮૧ વચ્ચે ન્યૂયોર્ક સિટીમાં 'ગ્રો યોર ઑન' નામના રેડિયો કાર્યક્રમનું સંચાલન કર્યું હતું. આ કાર્યક્રમમાં તેમણે શહેરોમાં બાગબગીચા, લીલોતરી અને શહેરોની વચ્ચે જંગલોનું મહત્ત્વ જેવા મુદ્દે લોકજાગૃતિ ફેલાવવાનું કામ કર્યું હતું.

એકલા હાથે ફરીદાબાદમાં સ્વર્ગ ઊભું કર્યું

અત્યારે વિશ્વના ત્રીસથી વધુ દેશોમાં ગ્રીન ગાર્ડનિંગ નામનું આ ઈનોવેટિવ એક્ટિવિઝમ ચાલી રહ્યું છે. ભારતમાં પણ ગેરીલા ગાર્ડનિંગનો કોન્સેપ્ટ આવી ગયો છે, પરંતુ તેની પહોંચ હજુ મર્યાદિત છે. હરિયાણાના શેલ ઝાંબ નામના બિઝનેસમેને ગેરીલા ગાર્ડનર તરીકે ક્રાંતિકારી કામ કર્યું છે. શેલ ઝાંબે માતાપિતાને શ્રદ્ધાંજલિ આપવાના હેતુથી ફરીદાબાદમાં સરકારી માલિકીની ગંદીગોબરી જગ્યાએ ૧૯૯૭માં સુંદર વૃક્ષારોપણ શરૂ કર્યું હતું. એક સમયે ગંદકી અને ભૂંડના ઝૂંડેઝૂંડથી ઊભરાતું એ સ્થળ દસ વર્ષની અથાક મહેનત પછી સુંદર બગીચામાં પરિવર્તિત થઈ ગયું છે.


શેલ ઝાંબ 

જોકે, ફક્ત સારા હેતુથી કોઈ કામ શરૂ કરવું પૂરતું નથી હોતું. એ માટે સરકારની લાલફિતાશાહી સામે લડવાની ધીરજ જોઈએ, થકવી નાંખે એટલા પ્રયત્નો કરવા પડે અને પૈસા પણ જોઈએ. શેલ ઝાંબ ગાર્ડનિંગ કરવા રોજિંદી ઘટમાળમાંથી સમય પણ નહોતા કાઢી શકતા. એટલે તેમણે પોતાના શરીરને રોજના ફક્ત ચાર કલાક ઉંઘ લેવાની આદત પાડી. આજે તો શેલ ઝાંબ પાસે દુનિયાભરમાંથી આયાત કરેલા અત્યંત કિંમતી ફૂલ-છોડનું બેનમૂન કલેક્શન પણ છે, જે તેમણે ૨૦ વર્ષની સખત મહેનત પછી તૈયાર થયું છે. આ કલેક્શનના કેટલાક છોડના ફૂલોમાં તો સિત્તેરથી પણ વધુ કલરની વેરાયટી જોવા મળે છે. હવે શેલ ઝાંબ ગાર્ડનિંગને લગતી ઈનોવેટિવ આંતરપ્રિન્યોરશિપ શરૂ કરીને બીજાને પણ ગાર્ડનિંગ કરવા પ્રોત્સાહિત કરી રહ્યા છે અને ગેરીલા ગાર્ડનર તરીકે દુનિયાભરમાં ખ્યાતિ પણ પામ્યા છે.

આમ છતાં, હરિયાણાના એકેય સેક્ટરમાં મ્યુનિસિપાલિટીઓ શેલ ઝાંબને સ્થાનિક બાગ-બગીચાની દેખભાળ કરવાની મંજૂરી નથી આપતી કારણ કે, આ કામનો મ્યુનિસિપાલિટી કોન્ટ્રાક્ટ આપે જ છે. મ્યુનિસિપાલિટી સાથે મિલીભગત ધરાવતા જાડી ચામડીના કોન્ટ્રાક્ટરોના જ ટેન્ડરો પાસ થાય છે. રહેણાક વિસ્તારોમાં એક બગીચાની દેખભાળ કરવાના ટેન્ડરનો ભાવ વાર્ષિક રૂ. દસથી બાર લાખ હોય છે. આ બગીચાઓમાં ઘાસ અને ફૂલ-છોડ પહેલેથી ઉગાડેલા જ હોય છે, જેમાં વેરાયટી જેવું કશું હોતું નથી. એટલે કોન્ટ્રાક્ટરોએ બગીચાના મેઇન્ટેનન્સ સિવાય કોઇ કામ કરવાનું હોતું નથી. આ કામ કોન્ટ્રાક્ટરો કોન્ટ્રાક્ટ પર રાખેલા માળીઓ પાસે કરાવે છે, જેમાંના કેટલાકને તો ગુલાબ અને ગલગોટા વચ્ચેનો ભેદ ખબર નથી હોતી.

૧૮ વર્ષ છુપાઈને બનાવ્યો રોક ગાર્ડન

હરિયાણાની રાજધાની ચંદીગઢમાં બીજા પણ એક વિશ્વ વિખ્યાત ગેરીલા ગાર્ડનર થઈ ગયા, નેક ચંદ. તેમણે ચંદીગઢના સુખના તળાવ નજીક આવેલા નિર્જન વિસ્તારમાં આવેલી ૧૮ એકર જમીનમાં નાના-મોટા પથ્થર, સિરામિક-કાચના ટુકડા અને લોખંડના ભંગારમાંથી શિલ્પો તૈયાર કર્યા હતા. આ બધું તેઓ ડિમોલિશન સાઇટ પર ઠાલવી દીધેલા વેસ્ટમાંથી લઈ આવતા અને જાતે જ રિસાયકલ કરતા. નેક ચંદે ૧૯૫૭થી નિર્જન સ્થળે શિલ્પો તૈયાર કરીને ગોઠવવાનું શરૂ કર્યું હતું, પરંતુ સળંગ ૧૮ વર્ષ સુધી નેક ચંદ છુપાઇને કામ કરતા રહ્યા. આ સ્થળ જાહેર થતાં જ સરકારે બધા જ શિલ્પોને તોડી પાડવાનું વિચાર્યું કારણ કે, નેક ચંદે સરકારની માલિકીની જગ્યાએ 'રોક ગાર્ડન' સર્જી દીધો હતો.

ચંદીગઢનો રોક ગાર્ડ અને તેના સર્જક નેક ચંદ 

સદનસીબે ચંદીગઢની પ્રજાએ સરકારની વિરુદ્ધ જઈ નેક ચંદને સાથ આપ્યો અને રોક ગાર્ડન બચી ગયો. એ પછી તો ખુદ સરકારે જ ૧૯૮૬માં રોક ગાર્ડનનું ઉદ્ઘાટન કર્યું. નેક ચંદને રોક ગાર્ડનના સબ ડિવિઝનલ એન્જિનિયર તરીકેનો હોદ્દો અને પગાર પણ નક્કી કરાયો કારણ કે, નેક ચંદ ૧૯૫૭થી હરિયાણા પબ્લિક વર્ક્સ ડિપાર્ટમેન્ટમાં રોડ ઈન્સ્પેક્ટર તરીકે કામ કરતા હતા. રોક ગાર્ડનની સંભાળ માટે સરકારે તેમને ૫૦ મજૂરનો સ્ટાફ પણ આપ્યો. આજેય રોક ગાર્ડન જોવા રોજના પાંચ હજાર લોકો આવે છે. તાજ મહેલ પછી ભારતનું સૌથી લોકપ્રિય પ્રવાસન સ્થળ રોક ગાર્ડન છે.

નેક ચંદને પણ ગેરીલા ગાર્ડનર જ ગણી શકાય કારણ કે, તેમણે પણ પર્યાવરણને સ્વચ્છ રાખવાના હેતુથી જ વેસ્ટમાંથી બેસ્ટ બનાવીને રોક ગાર્ડન બનાવવાનું બીડું ઝડપ્યું હતું. સરકારે ૧૯૮૩માં નેક ચંદના નામે ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડીને તેમજ ૧૯૮૪માં પદ્મ શ્રી આપીને તેમનું સન્માન કર્યું હતું. દુનિયાભરની પ્રતિષ્ઠિત આર્ટ ગેલરીમાં નેક ચંદના શિલ્પોનું પ્રદર્શન થઈ ચૂક્યું છે, પરંતુ નેક ચંદના શિલ્પોનું સૌથી મોટું અને સુંદર કલેક્શન ભારતમાં નહીં, અમેરિકામાં છે.

***

હજુયે આપણે ત્યાં નાત-જાત-કોમવાદના જોરે જ ચૂંટણીઓ લડાય છે એટલે પ્રદૂષણ ચૂંટણી મુદ્દો બને એવા 'અચ્છે દિન' હજુ દૂર છે. પરંતુ જો એક લિઝ ક્રિસ્ટી, શેલ ઝાંબ કે નેક ચંદ ક્રાંતિકારી પરિવર્તન લાવી શકતા હોય તો એકસાથે બહુ બધા લોકો પરિવર્તન લાવી જ શકે ને? 

શીર્ષક પંક્તિઃ નર્મદ 

નોંધઃ આ લેખનો ભાગ-2

21 November, 2017

અખાડા અને ક્રોસફિટ: ફિટનેસનું ક્રોસ કનેક્શન


તમે અનેકવાર 'તારક મહેતાના ઉલટા ચશ્મા'ના આત્મારામ તુકારામ ભીડેની અદામાં સાંભળ્યું હશે કે, 'અમારા જમાનામાં તો લોકો જિમમાં નહીં, અખાડામાં જતા હતા અને દેશી કસરત કરતા હતા.'' આવું બોલનારા મોટા ભાગના લોકોનો ગર્ભિત ઈશારો એવો હોય છે કે, જિમ કરતા અખાડા સારા. અખાડામાં બનાવેલી બોડી સારી અને અખાડિયન વધુ શક્તિશાળી હોય વગેરે. આ પ્રકારના લોકો બીજી પણ એક બચકાના દલીલ કરતા હોય છે કે, આઝાદીકાળ વખતે અખાડા પ્રવૃત્તિએ યુવાનોને શારીરિક અને માનસિક રીતે મજબૂત બનાવવાનું કામ કર્યું હતું. હા કર્યું હતું, તો શું? હવે અખાડા છે જ નહીં. તો યંગસ્ટર્સ કસરત કરવા જાય ક્યાં? અખાડા શારીરિક અને માનસિક ઘડતર માટેના ઉત્તમ સ્થળ હતા તો ભૂલાઈ કેમ ગયા? એક જ વાક્યમાં જવાબ આપવો હોય તો કહી શકાય કેઆપણી સંકુચિત માનસિકતા, વૈજ્ઞાનિક અભિગમનો અભાવ અને આઉટ ઓફ બોક્સ વિચારવાની અસમર્થતાના કારણે અખાડા સમય સાથે કદમ મિલાવી ના શક્યા અને ભૂલાઈ ગયા.

આજે અખાડાની વાત કરવાનું કારણ છે, ક્રોસફિટ. ક્રોસફિટ એક ફિટનેસ રેજિમન એટલે કે પ્રિસ્ક્રાઈબ્ડ એક્સરસાઈઝ અને ડાયેટ છે, પરંતુ ક્રોસફિટ એક્સરસાઇઝ ફોલો કરતા લોકો ચર્ચમાં જતા હોય એવી ઊંડી શ્રદ્ધા, એકાગ્રતા અને શાંત ચિત્તે ક્રોસફિટ જિમમાં જાય છે. એટલે જ એવું કહેવાય છે કે, ક્રોસફિટ એ અમેરિકાનો બીજો ધર્મ છે અને તેમનો 'પોપ' ગ્રેગ ગ્લાસમેન છે. પોપ જેવું કલ્ટ સ્ટેટસ મેળવનારા ગ્રેગ ગ્લાસમેન કોઈ સાધુ નથી. તેઓ પહેલાં જિમ્નાસ્ટ હતા અને હવે અમેરિકા, યુરોપની ફિટનેસ ઈન્ડસ્ટ્રીની હસ્તી ગણાય છે. તેમના દિમાગમાં ૧૯૯૬થી ફિઝિકલ એક્સરસાઈઝની સાયન્ટિફિક તાલીમ આપે એવું જિમ શરૂ કરવાના વિચારો ઘુમતા હતા. છેવટે ૨૦૦૦ની સાલમાં તેણે પત્ની (પૂર્વ) લોરેન જેનાઇ સાથે મળીને 'ક્રોસફિટ' નામની એક કંપનીની સ્થાપના કરી અને એ જ નામનો ટ્રેડમાર્ક રજિસ્ટર કરાવ્યો. ગ્લાસમેને કેલિફોર્નિયાના સાન્તા ક્રૂઝમાં પહેલું જિમ શરૂ કર્યું અને થોડા સમયમાં જ વૉશિંગ્ટનના સિએટલમાં પહેલું ક્રોસફિટ એફિલિયેટ જિમ પણ ખૂલી ગયું. એ પછી ૨૦૦૫ સુધી અમેરિકામાં માંડ ૧૩ ક્રોસફિટ જિમ ખૂલ્યા.


ગ્રેસ ગ્લાસમેન

અને અત્યારે? અત્યારે દુનિયાના ૧૨૦ દેશમાં ૧૩ હજારથી વધુ ક્રોસફિટ જિમ છે. અમેરિકામાં પહેલું સ્ટારબક્સ  કાફે ૧૯૭૧માં ખૂલ્યું હતું અને હાલ તેની સંખ્યા ૧૨,૫૦૦ છે. આ આંકડા પરથી સમજી શકાય છે કે, ક્રોસફિટનો વિકાસ કેટલો ઝડપથી થઈ રહ્યો છે! ભારતમાં પણ મુંબઈ, દિલ્હી, નોઇડા, ગુરગાંવ, ચંદીગઢ, બેંગલુરુ અને પૂણે સહિતના શહેરોમાં કુલ ૧૫ ક્રોસફિટ જિમ છે. ક્રોસફિટ જિમમાં ટીપિકલ જિમ જેવી કસરત નથી કરાવાતી, પરંતુ સ્ટેમિના વધે એવી હાઇ ઇન્ટેન્સિટી ઇન્ટવરલ ટ્રેઇનિંગ અપાય છે. ક્રોસફિટમાં રનિંગ, એરોબિક્સ, પુશ અપ્સ, પુલ અપ્સ, ચિન અપ્સ, રોપ ક્લાઇમ્બિંગ, સ્કીપિંગ (દોરડા કૂદવા), જમ્પિંગ અને સ્ક્વૉટ જેવી સેલ્ફ બોડી વેઇટ (કેલિસ્થેનિક્સ) એક્સરસાઈઝ મુખ્ય છે.

રસપ્રદ વાત એ છે કે, આ બધી એક્સરસાઈઝ બિલકુલ અખાડામાં કરાવાતી કસરતો જેવી જ છે. અખાડામાં પણ ખાડો ખોદવો અને પૂરવો, દોડવું, દંડ મારવા (પુશ અપ્સ), પુલ અપ્સ, દોરડા કૂદવા, સ્ક્વૉટ (ઉઠકબેઠક) અને ફ્રોગ જમ્પ (જાંઘ અને પેટના સ્નાયુઓ માટે) જેવી કસરત મુખ્ય છે. ક્રોસફિટ જિમમાં મોડર્ન જિમ જેવા ઇક્વિપમેન્ટ પણ નથી હોતા. તેઓ  કસરત કરવા ફક્ત ડમ્બેલ્સ, બાર બેલ (વેઇટ લિફ્ટિંગ માટેનું સાધન), કેટલ બેલ્સ (નાનકડા પર્સ જેવા આકારનું સાધન), વજનદાર ટાયર, સ્ટોન બૉલ (પથ્થરના ગોળા) અને યોગા બોલ પર આધાર રાખે છે. એવી જ રીતે, અખાડામાં પણ મગદળ, લાકડાના બ્લોક, મહાકાય ટાયર અને દોરડાની મદદથી જ જુદી જુદી કસરત કરાય છે. પ્રાચીન અખાડામાં ટાયરો ન હતા, પરંતુ આજકાલ અખાડામાં ટાયરની જેમ બીજા પણ કેટલાક મોડર્ન ઇક્વિપમેન્ટનો ઉપયોગ કરાય છે.





ક્રોસફિટર્સ બાર બેલની વજનદાર પ્લેટને દોરડાથી બાંધીને કમરે ભરાવે છે અને જિમમાં રાઉન્ડ મારે છે. આ કસરત તેઓ પગના સ્નાયુઓની તાકાત વધારવા, કાફ મસલ્સ મજૂબત કરવા કરે છે. અખાડામાં આ જ કસરત જુદા સાધનોથી કરાય છે. અખાડિયનો લાકડાના વજનદાર બ્લોકને દોરડાથી બાંધે છે, દોરડું કમરમાં કે છાતી પર રાખે છે અને માટીથી ભરેલા અખાડામાં ચક્કરો મારે છે. આજકાલ પંજાબ-હરિયાણાના કેટલાક અખાડામાં આ કસરત માટે ટાયરોનો પણ ઉપયોગ થાય છે. ક્રોસફિટ જિમમાં આવી અનેક કસરત વારાફરથી કરાવાય છે. આ બધી જ કસરત પૂરી થાય ત્યારે ‘સર્કિટ’ પૂરી થઈ એમ કહેવાય. મોર્ડન ફિટનેસ રેજિમનની ભાષામાં તેને 'હાઇ ઇન્ટેન્સિટી ઇન્ટરવલ ટ્રેઇનિંગ' કહેવાય. અખાડામાં પણ સ્ટેમિના વધારવા બિલકુલ આવી જ રીતે ઉપરાછાપરી બધી કસરત કરાવાય છે.

આ પ્રકારની હાઇ સ્ટેમિના તાલીમમાં બર્પીઝ નામની કસરત અચૂક કરાવાય છે. બર્પીઝ એટલે દંડ મારીને તરત જ ઊભા થઈને કૂદકો મારવાનો અને કૂદકો માર્યા પછી નીચે જઈને ફરી દંડ મારવાનો. આવી જ કસરત અખાડામાં પણ કરાય છે, જેને ઊભા દંડ કહેવાય છે. અખાડિયન દંડ મારીને ઊભો થઈ જાય છે અને ફરી પાછો નીચે જઈને દંડ મારે છે. બર્પીઝમાં કૂદકો મારવામાં આવે છે, જ્યારે ઊભા દંડમાં કૂદકો નથી મારવામાં આવતો. આ કસરતમાં જબરદસ્ત કેલરી ખર્ચાય છે. પેટના મસલ્સ મજબૂત કરવા, સ્ટેમિના વધારવા અને ઈવન સિક્સ પેક બનાવવામાં પણ આ કસરત અસરકારક છે. બર્પીઝ દેખાવમાં જેટલી સરળ છે એટલી જ અઘરી છે. અખાડા અને ક્રોસફિટમાં બીજી પણ કેટલીક સામ્યતાઓ છે. અખાડિયન માટે અખાડો મંદિરથી કમ નથી. અખાડિયનો અખાડામાં જ હનુમાનજીની ભક્તિ કરે છે અને અખાડો શરૂ કરતા પહેલાં દીવા-અગરબત્તી પણ કરે છે. એવી જ રીતે, ક્રોસફિટર્સ માટે તેમનું જિમ ચર્ચ છે.




ક્રોસફિટમાં પણ અખાડા જેવી ગુરુશિષ્ય પરંપરા અસ્તિત્વમાં આવી રહી છે. અમેરિકા અને યુરોપના ક્રોસફિટ જિમમાં તાલીમ આપતા કોચને ‘ગુરુજી’ જેવો માન-મરતબો મળે છે. આ બધા કોચને ગ્રેસ ગ્લાસમેનની સાયન્ટિફિક એક્સરસાઇઝ અને ડાયેટનો ફેલાવો કરીને લોકોને હેલ્થી લાઇફસ્ટાઇલ આપવાની ફિલોસોફીમાં વિશ્વાસ છે. ગ્લાસમેનનો જન્મ ૨૨મી જુલાઈ, ૧૯૫૮ના રોજ થયો હતો. તેઓ અત્યારે ૬૧ વર્ષની આસપાસની ઉંમરના વૃદ્ધ છે, તેમની પાસે હોલિવૂડ સ્ટાર જેવું કરિશ્માઇ વ્યક્તિત્વ નથી અને સિક્સ પેક બોડી પણ નથી અને છતાં ક્રોસફિટ ફોલો કરતા કોલેજિયનો તેમના ઓટોગ્રાફ લે છે. વળી, ગ્લાસમેન કોલેજ ડ્રોપ આઉટ છે, નાસ્તિક છે અને બિલિયોનેર બિઝનેસમેન પણ નથી, પરંતુ  ક્રોસફિટની સફળતા પછી તેઓ હાવર્ડ બિઝનેસ સ્કૂલ અને હાવર્ડ રિલિજિયન સ્કૂલમાં ભાષણો આપી ચૂક્યા છે. આ રમૂજ ગણાય કે વિધિની વક્રતા?

હાવર્ડ બિઝનેસ સ્કૂલે વિદ્યાર્થીઓને કંઈક શીખવવા માટે ગ્લાસમેનને ભાષણ કરવાનું આમંત્રણ આપ્યું હતું. બિઝનેસ સ્કૂલના વિદ્યાર્થીઓને ક્રોસફિટનું બિઝનેસ મોડેલ ઘણું રસપ્રદ લાગે છે કારણ કે, કોઈ પણ વ્યક્તિ ક્રોસફિટનું સર્ટિફિકેટ લઈને ક્રોસફિટ એફિલિયેડ જિમ શરૂ કરી શકે છે. એ માટે એફિલિયેટેડ જિમના માલિકે ક્રોસફિટ કંપનીને વર્ષે ફક્ત ત્રણ હજાર ડૉલર ચૂકવવાના હોય છે. ક્રોસફિટના બિઝનેસ મોડેલ પરથી એવું લાગે છે કે, ગ્રેસ ગ્લાસમેનને અત્યારે ફક્ત ક્રોસફિટનો વધુને વધુ ફેલાવો કરવામાં જ રસ છે. કદાચ ક્રોસફિટના ઝળહળતી સફળતા પાછળ આ સીધુ સાદું બિઝનેસ મોડેલ પણ ઘણું મહત્ત્વનું છે. ગ્લાસમેન જે કંઈ કમાય છે તેનો મોટા ભાગનો હિસ્સો ક્રોસફિટનો ફેલાવો કરવામાં ખર્ચી કાઢે છે. આ બધું સમજવા માટે જ તેમને હાવર્ડ બિઝનેસ સ્કૂલમાં આમંત્રણ અપાયું હતું. એવી જ રીતે, ક્રોસફિટને એક ધર્મની જેમ ફોલો કરાતું હોવાથી ગ્લાસમેનને ધર્મનો અભ્યાસ કરતા વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ ભાષણ આપવા બોલાવાયા હતા.




અમેરિકામાં એવું કહેવાય છે કે, ક્રોસફિટ 'બાઇકર ગેંગ દ્વારા ચલાવાતો સંપ્રદાય' છે કારણ કે, ક્રોસફિટ જિમની દુનિયા જ કંઈક ખાસ હોય છે. ત્યાં આવતા બધા જ લોકો પાસે જીવનમાં કંઈક લક્ષ્ય હોય છે, જે તેઓ મેડિટેશન જેટલી ગંભીરતાથી કસરત કરીને સિદ્ધ કરે છે. આ લક્ષ્ય પાર પાડવા કોચ (ગુરુ) અને બીજા લોકોની (અનુયાયીઓ) પણ મદદ મળે છે. વળી, ક્રોસફિટમાં જુદી જુદી સ્પોર્ટ્સના એથ્લેટની જેમ ગર્ભવતીઓ, ફિઝિકલી ચેલેન્જડ અને બાળકો માટે પણ સ્પેશિયલાઇઝ એક્સરસાઈઝ હોય છે. કોઈ ટીપિકલ જિમમાં ભાખોડિયા ભરતા બાળકો જોવા નહીં મળે, પરંતુ ક્રોસફિટમાં એ સામાન્ય બાબત છે. ત્યાં બધા જ લોકો બીજાને પણ પોતાના જેવું કરવાની પ્રેરણા આપે છે. એટલે ક્રોસફિટ જિમમાં એક પરિવાર જેવો માહોલ સર્જાય છે. ત્યાં બધા જ સરખા છે. કોઈ જ ભેદભાવ નથી. ક્રોસફિટ જિમમાં દરેક ચેમ્પિયન એથ્લેટ્સ નવાસવા યુવાનોને કે જુનિયર્સને પોતાના જેવા બનવામાં પૂરેપૂરી મદદ કરે છે. ધર્મ કે સંપ્રદાય એટલે એકસરખી શ્રદ્ધામાં વિશ્વાસ કરતા લોકોનું જૂથ કે નેટવર્ક. એટલે એવું પણ કહેવાય છે કે, ધર્મ-સંપ્રદાયો ક્યારેય મૃત્યુ નથી પામતા, ફક્ત પરિવર્તન પામે છે. ક્રોસફિટ ધુનિક ધર્મનું જ એક સ્વરૂપ છે. ટ્રેકિંગ, કેમ્પિંગ, સાયકલિંગ કે રીડિંગ, પોએટ્રી, થિયેટર જેવી એક્ટિવિટી કરતા હાર્ડકોર 

ક્રોસફિટના વિકાસ અને સફળતા પાછળ સોશિયલ મીડિયાએ પણ અત્યંત મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી છે. દુનિયાભરમાં ખૂલેલા ક્રોસફિટ જિમ ફ્રેન્ચાઇઝી નથી, પરંતુ સર્ટિફાઇડ ટ્રેઇનરોનું કન્ફેડરેશન (સંઘ) છે. તેઓ યુ ટ્યૂબ, ટ્વિટર, ફેસબુક અને ઈન્સ્ટાગ્રામ પર ક્રોસફિટના ઓથેન્ટિક સોર્સ પરથી સતત ક્રોસફિટર્સ સાથે સંપર્કમાં રહે છે, નવું શીખે છે અને બીજાને શીખવાડે છે. કોઈ પણ વ્યક્તિ ક્રોસફિટની ઓનલાઈન ટ્રેઇનિંગ લઈને સર્ટિફાઇડ ક્રોસફિટ ટ્રેઇનર બની શકે છે. દુનિયામાં હાર્ડકોર ક્રોસફિટરની સંખ્યા માંડ ૪૦ લાખ છે, પરંતુ દુનિયાભરના ફિટનેસ ફ્રેક યુવાનો સોશિયલ મીડિયામાં સતત ક્રોસફિટના વીડિયો અને ઈમેજીસ અપલોડ કરતા હોવાથી પણ ક્રોસફિટને લાભ મળી રહ્યો છે. જેમ કે, અમદાવાદ, સુરત કે રાજકોટમાં ક્રોસફિટ જિમ નથી, પરંતુ ક્રોસફિટની વિવિધ કસરતોનું અનુકરણ કરનારા યુવાનો છે. આવા લોકો જિમમાં કે મ્યુનિસિપલ ગાર્ડનમાં ક્રોસફિટ જેવી કસરતો કરીને સંતોષ માને છે. 

ટૂંકમાં, ક્રોસફિટ જેવા જ વિકાસની સંભાવના અખાડામાં પણ છે. અખાડિયન માટે અખાડો ધર્મસ્થળ છે. અખાડિયન ખૂબ જ શ્રદ્ધાથી અખાડામાં આવે છે, સાફસફાઈ કરે છે, કુશ્તી માટે માટી પાથરીને રિંગ તૈયાર કરે છે, ગુરુ પાસે તાલીમ લે છે, જુનિયર્સને તૈયાર કરે છે અને મંદિરની જેમ દીવો-અગરબત્તી પણ કરે છે. એટલે જ આપણે અખાડાને સંપૂર્ણ સાયન્ટિફિક એપ્રોચ સાથે સજીવન કરવાની જરૂર છે. આ સાયન્ટિફિક એપ્રોચના અભાવના કારણે જ અખાડિયનની બોડીમાં ક્રોસફિટર જેવું ફિનિશિંગ કે સ્ટેમિના નથી હોતો. પંજાબ અને હરિયાણામાં એવા અનેક અખાડા છે જ, જ્યાં મેડિકલ સાયન્સ અને ટેક્નોલોજીનો સ્વીકાર કરીને ઓલિમ્પિક કક્ષાના રેસલર તૈયાર કરાઈ રહ્યા છે. ક્રોસફિટ જિમની જેમ અખાડામાં પણ પુરુષ-સ્ત્રી વચ્ચે કોઈ ભેદભાવ ના હોવા જોઈએ. દાયકાઓ સુધી અખાડામાં પુરુષોનું આધિપત્ય રહ્યું. અખાડો એટલે પુરુષો જ જઈ શકે એ જૂનવાણી અને સંકુચિત માન્યતા છે. થેંક્સ ટુ 'દંગલ' અને ‘સુલતાન’ ટીમ. જૂનું એટલું સારું એવું માનનારા લોકો ચોક્કસ કુંડાળામાંથી બહાર આવીને કશું વિચારતા નથી, પરિવર્તનો સ્વીકારતા નથી અને આવા લોકોના કારણે જ સમૃદ્ધ પરંપરાઓ પણ નેસ્તનાબૂદ થઈ જાય છે. અખાડા તેનું જ એક ઉદાહરણ છે.

આઝાદી પછી અનેક ક્ષેત્રોમાં આધુનિકતાનો વાયરો ફૂંકાયો. એ વાવાઝોડામાં આપણે અનેક બાબતોમાં પરંપરા સાથે આધુનિકતાનો સમન્વય કરીને આપણી સંસ્કૃતિ જીવંત રાખવામાં નિષ્ફળ રહ્યા. અખાડા સાથે પણ એવું જ થયું, પણ હવે આપણે ક્રોસફિટમાંથી બોધપાઠ લઈને દેશભરમાં અખાડા સજીવન કરી નવી શરૂઆત કરવી જોઈએ. 

08 November, 2017

ફેસબૂક અને ફેક ન્યૂઝ : ધંધા હૈ પર ગંદા હૈ યે...


ફેસબૂક અને વૉટ્સએપ જેવા સોશિયલ મીડિયા માધ્યમોના જમાના પહેલાં 'ન્યૂઝ'નો અર્થ ફક્ત 'સમાચાર' થતો હતો, પરંતુ હવે બીજા પણ એક ન્યૂઝ લોકપ્રિયતા મેળવી રહ્યા છે અને એ છે, ફેક ન્યૂઝ. આ પ્રકારના ન્યૂઝનો ફેલાવો કરવાનું સૌથી ઉત્તમ હથિયાર એટલે સોશિયલ મીડિયા. ભારતમાં ફેસબૂક અને વૉટ્સએપ સૌથી વધારે લોકપ્રિય છે. ટ્વિટર પર શબ્દોની મર્યાદા છે, પરંતુ ફેસબૂક-વૉટ્સએપ પર લાંબા લખાણો લખીને એકસાથે લાખો લોકોને પહોંચાડી શકાય છે. ટ્વિટર એલિટ ક્લાસનું પ્લેટફોર્મ છે, પરંતુ ફેસબૂક-વૉટ્સએપની પહોંચ મધ્યમ વર્ગ અને ગરીબો સુધી પણ છે. ફેસબૂક કે બીજા કોઈ પણ સોશિયલ મીડિયામાં વહેતા સમાચારોની જનમાનસ પર કેટલી અસર થાય છે અને મતપેટી પર તેની કેવી અસર પડે છે- એ ચોક્સાઇપૂર્વક ના જાણી શકાય, પરંતુ આ માધ્યમો થકી ફેલાવાતી ખોટી માહિતીના કારણે મતપેટી પર અસર પડે છે એ વાતમાં કોઈ શંકા નથી. આઈઆરઆઈએસ નામનું રિસર્ચ ફાઉન્ડેશન તેમજ ઈન્ટરનેટ એન્ડ મોબાઈલ એસોસિયેશન ઓફ ઈન્ડિયાના સંયુક્ત અભ્યાસમાં પણ આ વાત સાબિત કરી ચૂક્યા છે.

સોશિયલ મીડિયા યુવા પેઢી સિવાયના પણ લાખો લોકોના જીવનનું અભિન્ન અંગ છે. આપણી લોકસભાની ચૂંટણીઓ હોય કે અમેરિકા, ફ્રાંસ અને જર્મનીની ચૂંટણીઓ- આ બધામાં ફેસબૂકે અત્યંત મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી હોવાથી ફેક ન્યૂઝ સામે પણ સવાલ ઊઠવા સ્વાભાવિક છે. અમેરિકન પ્રમુખપદની ચૂંટણી વખતે જ આ વિવાદની શરૂઆત થઈ ગઈ હતી. અમેરિકામાં વર્ષ ૨૦૧૬ના અંતમાં પ્રમુખપદની ચૂંટણીનો પ્રચાર જોરશોરથી ચાલતો હતો ત્યારે ફેસબૂકની હીટ્સ ૧૭ ટકા વધી હતી. ફેસબૂકને આ ઓનલાઈન ટ્રાફિક ફેક કે મરચું-મીઠું ભભરાવીને તૈયાર કરેલી અંશતઃ ફેક માહિતીના કારણે મળ્યો હતો, જેના કારણે ફેસબૂકની આવક બે જ મહિનામાં ૪૭ ટકા વધી હતી. ટૂંકમાં, ફેસબૂકને ફેક માહિતીમાંથી પણ કરોડો ડોલરનો નફો થયો હતો.



આ વિવાદમાં ફેસબૂક એવો મુદ્દો ઉઠાવી શકે છે કે, અમારું તો કામ સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ આપવાનું છે. જો કોઈ આ પ્લેટફોર્મ પર ખોટા સમાચારો ફેલાવે તો ફેસબૂક શું કરે? પરંતુ અમેરિકા અને યુરોપિયન દેશોમાં ફેસબૂક પર આવતી માહિતીની વિશ્વસનિયતા સામે સવાલ ઉઠ્યા પછી ખુદ માર્ક ઝકરબર્ગે ફેસબૂકના બચાવમાં મેદાનમાં ઉતરવું પડ્યું હતું કારણ કે, આ મુદ્દો સીધો ફેસબૂકની આવક સાથે સંકળાયેલો છે. ગયા મહિને બરાક ઓબામાએ પણ ઝકરબર્ગને ફેક ન્યૂઝ મુદ્દે ચેતવણી આપી હતી. એ પછી ઝકરબર્ગે ફેક ન્યૂઝને ગંભીરતાથી લેવાનું આશ્વાસન પણ આપ્યું, પરંતુ અનેક વખત ડાહ્યાડમરા નિવેદનો કર્યા પછી ફેસબૂક ફેક ન્યૂઝને કાબૂમાં રાખવાની વાત સિફતપૂર્વક ભૂલાવી દે છે.

એકવાર ફેસબૂકે એવી પણ દલીલ કરી હતી કે, ચૂંટણીની વાત કરીએ તો આ પ્લેટફોર્મ ઉપર ફેક કન્ટેન્ટનો હિસ્સો ખૂબ ઓછો છે અને તેના કારણે મતદારો પ્રભાવિત ના થઈ શકે. મતદાર તો વ્યક્ગિત ગમા-અણગમા અને અનુભવના આધારે જ કોને મત આપવો એ નક્કી કરતો હોય છે. જોકે, ફેસબૂકની આ દલીલ ફક્ત અંશતઃ સાચી છે. ભલે કન્ટેન્ટ ઓછું હોય પણ ચૂંટણી વખતે ફેક ન્યૂઝનો એકધારો મારો ચાલતો હોય ત્યારે મતદારો પ્રભાવિત થઈ શકે છે. સાક્ષરતાનો ઊંચો દર ધરાવતા અમેરિકા અને બીજા યુરોપિયન દેશોને પણ ફેસબૂકના ફેક ન્યૂઝની ચિંતા હોય તો ભારત જેવા દેશ માટે આ ફિકર કરવી જ પડે. એક સમયે ચૂંટણી પ્રચારનો અર્થ જાહેર સભાઓ, રેલીઓ, ગલીએ-ગલીએ નાનકડી સભાઓને સંબોધન કરવું અને કાર્યકરો સાથે ખુલ્લી ટ્રક કે કારમાં બેસીને પોતાને મત આપવાની અપીલ કરવી એવો થતો હતો. હવે એવું નથી. લોકસભાની તો ઠીક, કોર્પોરેશનોની ચૂંટણી પણ ગલીઓની દીવાલો પરથી ફેસબૂક વૉલ પર આવી ગઈ છે. ભારત જેવા વિકાસશીલ દેશોમાં ઈન્ટરનેટ યુઝર્સની સંખ્યા વધ્યા પછી રાજકીય પક્ષો પણ ચૂંટણી પ્રચાર માટે પણ સોશિયલ મીડિયા કે સાયબર આર્મી રાખે છે, રાખવું પડે છે.

ફ્રાંસની ચૂંટણી વખતે અમેરિકા-ભારત જેવા દેશોના અનુભવ પરથી ફ્રેંચ સરકારે પણ ફેસબૂકના ફેક ન્યૂઝને ઓળખવા દસ સૂચન કર્યા હતા. ફ્રેંચ સરકારે તટસ્થ મતદાન થાય એ માટે સોશિયલ મીડિયામાં આવતી માહિતીને ક્રોસ ચેક કરવાની પ્રજાને પણ અપીલ કરી હતી. કદાચ આ પ્રકારના પગલાંથી ફ્રાંસની ચૂંટણીમાં જમણેરી (કે જૂનવાણી?) વિચારો ધરાવતા નેતાઓ બહુ ફાવ્યા ન હતા. એવી જ રીતે, જર્મનીમાં પણ રૂઢિચુસ્ત વિચારો ધરાવતા પક્ષોએ ૮૦ ટકા ચૂંટણી પ્રચાર કરવા ફેસબૂક પર જ કર્યો હતો, જ્યારે વીસ ટકામાં બીજા બધા જ માધ્યમો હતા. આ વિવાદો પછી ફેસબૂકે બ્રિટનની ફૂલ ફેક્ટ અને બીજી એક આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થા ફર્સ્ટ ડ્રાફ્ટ સાથે મળીને સાચી માહિતીને ઓળખી કાઢવા માટે પ્રયાસ શરૂ કર્યા છે. અત્યાર સુધી ફેસબૂક ફિચર્ડ (સ્પોન્સર્ડ) આર્ટિકલ્સમાં આપેલી માહિતીની ખરાઈ કરતું ન હતું, પરંતુ હવે કરે છે. આ પ્રકારના આર્ટિકલ્સ પણ ત્રણેક તબક્કામાંથી પસાર થયા પછી જ ફેસબૂક પર પ્રકાશિત કરાય છે. જોકે, આ પ્રકારની ચકાસણી ફક્ત અંગ્રેજી ભાષામાં લખાયેલી માહિતીની જ થાય છે.

ફેસબૂકે એવો પણ નિયમ બનાવ્યો છે કે, જે ફેસબૂક એકાઉન્ટ સતત ખોટી માહિતી ફેલાવતું હશે તેમાં જાહેરાતો મૂકવાની મંજૂરી નહીં અપાય. ફેસબૂક માનતું હતું કે, જાહેરાતો નહીં મળે એટલે ખોટી માહિતી  પણ અપલોડ થતી ઓછી થઈ જશે, પરંતુ રાજકીય પક્ષોને અથવા જેમને ખોટી માહિતી કોઈ પણ ભોગે ફેલાવવી છે તેમને તો કમાણીની જરૂર જ નથી. તેઓ માટે ચૂંટણીમાં મહત્તમ બેઠકો જીતવી એ જ સૌથી મોટી કમાણી છે. રાજકીય પક્ષો તો એક પેજ બંધ કરાય તો બીજું શરૂ કરશે અને ફેસબૂક કોઈને પેજ બનાવતું રોકી શકે એમ નથી. એકવાર તો ઝકરબર્ગે જાહેરમાં જ કબૂલ્યું હતું કે, 'ફેક ન્યૂઝને કાબુમાં લેવાનો અમારી પાસે કોઈ ઉપાય નથી.'

હવે સવાલ છે કે, ફેક ન્યૂઝ માટે ફેસબૂકને જ કેમ નિશાન બનાવાય છે? આ સવાલનો સીધોસાદો જવાબ એ છે કે, ફેસબૂક પર જ સૌથી વધારે ફેક ન્યૂઝ આવે છે. ફેસબૂક યુઝર એકસાથે પાંચ હજાર ફેસબૂક યુઝર સાથે ફ્રેન્ડશિપ કરી શકે છે એ તેનું સૌથી સબળું પાસું છે અને એટલે ફેક ન્યૂઝની બાબતમાં સૌથી ખતરનાક પાસું પણ એ જ છે. વળી, આ પાંચ હજાર લોકો તમામ ફેસબૂક પોસ્ટ રિ-શેર કરી શકે છે. એટલું જ નહીં, મોબાઈલ એપના કારણે યુઝર્સ ફેસબૂકની માહિતીને કોપી-પેસ્ટ કરીને વૉટ્સએપમાં પણ સહેલાઈથી વહેતી કરે છે. ફેક ન્યૂઝ રોકવા કામ કરતા નિષ્ણાતોનો દાવો છે કે, ફેસબૂક ફેક ન્યૂઝ પર કાબૂ રાખી શકે છે, પરંતુ એમ કરવામાં ફેસબૂકના 'ધંધા' પર અસર પડી શકે એમ છે. ફેસબૂક જાણી જોઈને ફેક ન્યૂઝને સંપૂર્ણપણે બંધ કરવા નથી ઈચ્છતું. જો ફેસબૂક દ્વારા બહુ આકરા પગલાં ભરવામાં આવે તો કદાચ કરોડો યુઝર્સ ગુમાવવા પડે, યુઝર્સ ઘટે તો ટ્રાફિક ઘટે અને ટ્રાફિક ઘટે તો એડવર્ટાઝિંગની આવક પણ ઘટે. એટલે જ તો આટલા સમયથી વિવાદ થતાં હોવા છતાં ઝકરબર્ગના પેટનું પાણીય નથી હલતું. અમુક અહેવાલો પછી તો એવી પણ છાપ ઉપસી છે કે, ઝકરબર્ગ હોમ કન્ટ્રી અમેરિકાને પણ ગાંઠતા નથી.

જેમ કે, અમેરિકન પ્રમુખની ચૂંટણીમાં હિલેરી ક્લિન્ટનને મ્હાત આપવા ટ્રમ્પની ટીમે ફેસબૂકનો આક્રમક ઉપયોગ કર્યો હતો. અમેરિકન મીડિયાએ તો ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પના વિજય પછી કેટલાક અહેવાલો ટાંકીને એવો પણ દાવો કર્યો હતો કે, ટ્રમ્પની તરફેણમાં અમેરિકન મતદારોને રીઝવવા અને હિલેરી ક્લિન્ટનને વધુમાં વધુ બદનામ કરવા રશિયન પ્રમુખ પુતિને પણ સક્રિય ભાગ ભજવ્યો હતો. આ પ્રકારના સમાચારો ફેલાવવા ટ્રમ્પ અને પુતિને ફેસબૂકનો પણ મોટા પાયે ઉપયોગ કર્યો હતો. અમેરિકન લોકશાહી માટે આઘાતજનક સમાચાર હતા. આટલું ઓછું હોય તેમ એવું પણ બહાર આવ્યું કે, અમેરિકન પ્રમુખપદની ચૂંટણી વખતે એક રશિયન કંપનીએ અસંખ્ય જાહેરાતો આપી હતી અને એ બધી જ ફેક ફેસબૂક એકાઉન્ટ સાથે જોડાયેલી હતી. આ જાહેરાતોએ અમેરિકન મતદારોનું માનસ પ્રભાવિત કર્યું હતું. આ આક્ષેપો પછી ફેસબૂકે અમેરિકન ચૂંટણી વખતે રશિયન કંપનીએ આપેલી ઓનલાઈન જાહેરખબરોની વિગતોનો સંપૂર્ણ અહેવાલ અમેરિકન કોંગ્રેસને સોંપવો પડ્યો હતો, પરંતુ એ દિશામાં રહસ્યમય રીતે ઢીલી તપાસ થઈ રહી છે. રશિયા સાથે મળીને કરાયેલા આ કથિત કૌભાંડની તપાસ કરવાની અમેરિકામાં હજુયે માંગ થઈ રહી છે.

વેલ, ચૂંટણીઓમાં ફેસબૂક પર ફેલાવાતા ફેક ન્યૂઝ મુદ્દે ઝકરબર્ગ અનેક નિવેદનો કરી ચૂક્યા છે અને જાહેરમાં માફી પણ માગી ચૂક્યા છે. રાજકીય જાહેરખબરોમાં વધુ પારદર્શકતા લાવવા ઝકરબર્ગે નવી ફેસબૂક પોલિસી પણ જાહેર કરી છે, પરંતુ ફેક ન્યૂઝ રોકવા માટે ફેસબૂકે કદાચ બહુ મોટી આવક ગુમાવવી પડે એમ છે. એ માટે ઝકરબર્ગ કોઈ કાળે તૈયાર ના થાય. તો ફેક ન્યૂઝની અસર ઓછી કરવાનો ઉપાય શું?

ફેસબૂક જ ને. બીજું શું? 

નોંધઃ આ રેફરન્સ ધરાવતા બીજા લેખો વાંચવા નીચેના લેબલ્સ પર ક્લિક કરો...